Terwijl de koplampen van een stilstaande kolentrein een doordringende blik over het spoor werpen, steekt een groep van zo’n veertig mensen op Aswoensdag (22 februari 2023) dapper met hun spullen het spoor over. De meeste mensen zijn niet met lege handen gekomen. Sommigen hebben in de traditie van Kappen met Kolen - een organisatie die elke maand wel een trein blokkeert om hun ongenoegen over het gebruik van fossiele brandstoffen kenbaar te maken - een klein kartonnen protest bordje gemaakt: ‘Act now – Quit Coal’ (zie afbeelding 1). Zelf had ik de avond van tevoren met mijn dochter van drie een regenboog getekend op een roze papier met de tekst daarbij ‘kolen winnen = de aarde verliezen’. Naast de gebruikelijke protestbordjes, spandoeken en zelfgemaakte veganistische spekkoek, zijn er dit keer ook rituele objecten meegekomen: een antieke aardappelemmer die als vuurkorf gaat dienen, gedroogde palmtakken van Palmzondag van vorig jaar, en een schaal om de as te mengen met olie zodat deze op de voorhoofden of handen van aanwezigen kan worden toegebracht.[i]
Afbeelding 1: klimaatactivist J. Hermsen met askruisje op het voorhoofd blokkeert de trein door op het spoor te zitten. Foto gemaakt door Deborah de Koning, Amsterdam, 22 april 2023..
De viering begint met een introductie van het thema ‘Aarde’: we vieren dat we aarde zijn en dat we tot de aarde terugkeren. Het volgende element begint wat onwennig: het is de eerste keer dat Aswoensdag op/naast een spoor wordt gevierd en sommige deelnemers doen voor het eerst aan een klimaatactie mee. Na een kort welkom, gaat een geluidsversterker aan en worden we uitgenodigd met ons lichaam mee te bewegen op de muziek ‘earth my body, water my blood, air my breath, fire my spirit’. Een deel van de deelnemers gaat er volledig in op, een ander deel kijkt uit naar de wat rustigere onderdelen van de liturgie zoals de schriftlezing uit Jesaja 58: 1-12. Andere elementen van de liturgie betreffen een reflectie gebaseerd op het werk van de Keniaanse milieu- en politiek activist dr. Wangari Muta Maathai, een verzetslitanie, enkele Taizé-liederen, een klimaatlied (bella ciao) en een ecologisch onze vader/moeder van Cláudio Carvalhaes (Carvalhaes “Ecological Lords Prayer”).
Bij het naderen van het einde van de liturgie, gebeurt er iets – wellicht het hoogtepunt van de liturgie – waar ik in deze blog verder op in wil gaan: het ‘opleggen’ van een askruisje. In de antieke aardappelemmer worden de palmtakken (geschonken door een abdij) van vorig jaar aangestoken. Een pastor uit Amsterdam spreekt de zegen uit over de as waarbij ze benadrukt dat we terugkeren naar het stof van de aarde. Vervolgens wordt de as gemengd met olie en gaat ze rond om askruisjes op de voorhoofden van mensen te tekenen met haar vinger (wie niet wil, krijgt de instructie de armen voor de borst te kruisen). Ze spreekt daarbij een variant uit van de bekende woorden ‘aarde ben je, tot aarde keer je terug’. Zowel de mensen die door de politie naar de parkeerplaats zijn gestuurd (een ‘vrijplaats’ om niet gearresteerd te worden) als de mensen die op het spoor zitten (waar zij ook ‘vieren’) krijgen een askruisje.
Aswoensdag luidt de veertigdagentijd in die voorafgaat aan Pasen. Aswoensdag valt 46 dagen voor Pasen – de zondagen worden niet meegerekend in de telling om aan 40 dagen te komen. Katholieken ontvangen het askruisje op die dag tijdens de eucharistieviering. De palmtakken of andere gezegende takken van het vorige jaar worden gezegend (dit mag binnen de katholieke traditie alleen door een bisschop of priester gebeuren) en een diaken, bisschop of priester legt de as op. De zegeningen en oplegging van de as kunnen ook buiten de eucharistieviering plaatsvinden. Wel wordt aanbevolen een viering van het Woord vooraf te laten gaan. Het gaat in het ritueel om het besef van een boetvaardig hart. De mens erkent zijn eigen broosheid en sterfelijkheidNational Council for Liturgy "Ash Wednesday").
Afbeelding 2: uitnodiging voor de Aswoensdagviering op het spoor in Amsterdam. https://noelhuis.nl/aswoensdag-2023-kappen-met-kolen/ (geraadpleegd op 31 maart 2023)
De combinatie van boetvaardigheid en sterfelijkheid, staat centraal op de uitnodiging voor deze Aswoensdagviering (zie afbeelding 2) die een gezamenlijk initiatief was van Christian Climate Action en Kappen met Kolen en waarin bewoners van het Noëlhuis in Amsterdam een belangrijke bijdrage leverden. Boetvaardigheid is tevens een centraal element geworden in de protestantse viering van Aswoensdag. Werd Aswoensdag in ons land eerder vooral gevierd door katholieken, nu lijken andere kerken in toenemende mate een interesse te tonen in dit ritueel. In de protestantse liturgie van Aswoensdagviering wordt aangegeven dat degene die de as oplegt, kan kiezen uit de volgende woorden: ‘Bekeert u en gelooft het Evangelie’ of ‘Gedenk mens, dat gij stof zijt en tot stof zult wederkeren’ De eerste tekst – de nadruk op boetedoening – is in veel huidige liturgieën gaan overheersen (Sweeney 2010, 28). Maar het uitspreken van Genesis 3:19 (stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren) kent een lange traditie. Deze tekst zou volgens de christelijke traditie door God uitgesproken zijn alvorens de mens als straf op de zonde het paradijs moest verlaten (Rijken 2023). Boetedoening is dan ook nog steeds een centraal element in de liturgie van Aswoensdag en vaak wordt er uit het Bijbelboek Joël gelezen waarin een oproep tot vasten en inkeer wordt gedaan om naderend onheil af te wenden.
Genesis 3:19 lijkt in de context van de huidige klimaatcrisis nieuw momentum te krijgen. In de beginfase van de institutionalisering van het ritueel van Aswoensdag (circa 9e eeuw) was de connectie van de as overigens ook sterk gerelateerd aan het element aarde; de aarde die gerespecteerd werd en waar men in het dagelijks leven afhankelijk van was (Sweeney 2010, 83). Dit jaar werd het ritueel van Aswoensdag bij een kolenspoor in de buurt van Amsterdam Sloterdijk een klimaatritueel.[i] Maar ook in Londen hebben geestelijken van de anglicaanse kerk samen met Christian Climate Action op verschillende plaatsen Aswoensdag gevierd in de buitenlucht als protest tegen de West Crumbia kolenmijn (Extinction Rebellion “Church of England”). En hoewel Sylvia Sweeney niet met concrete voorbeelden van vieringen van Aswoensdag komt, wijst zij op de ‘rijkheid’ van dit ritueel voor eco-feministen door de focus op sterfelijkheid: het ritueel van Aswoensdag schept de mogelijkheid aan eco-feministen om de dualismen tussen de mens en de natuurlijke wereld (dominant in de patriarchale samenlevingen), het spirituele en het fysieke, het tijdelijke en het eeuwige kritisch onder de loep te nemen en daartegenover de belichaming van de mens als geworteld in de natuur te benadrukken (Sweeney 2010, 168).
Het unieke aspect van de Aswoensdagviering is dat het ritueel mens en aarde in één klap samenbrengt. Christelijke eco-theologische boeken tillen regelmatig een tipje van de sluier op van hoe we de (verstoorde) relatie tussen de mens en de aarde kunnen zien. Zo schrijft Tjirk van der Ziel in Groen en Solidair over ‘rentmeesterschap’: ‘In het Genesisverhaal wordt de mens pas mens als er twee mensen zijn, man (isj) en vrouw (isja). Die mens (Adam) staat weer in relatie met de aarde waaruit hij is voortgekomen (adamah), en met de Schepper als diens beeld en gelijkenis. Kortom, de wereld draait niet om ons, maar wij staan in relatie tot onze omgeving en tot dat wat ons overstijgt.’ (Van der Ziel 2022, 131). En Trees van Montfoort in Groene Theologie: ‘We zijn schepselen voortgekomen uit de aarde, en net als dieren en planten kostbaar in Gods ogen’ en ‘God schept en redt de hele aarde, waar mensen een belangrijk onderdeel van zijn (Van Montfoort 2020, 141, 255). Voorzichtig worden pogingen gedaan om de mens theologisch gezien als integraal onderdeel van de schepping, natuur of de aarde te zien. Maar één of twee pagina’s verder, lijkt onze menselijke taal vaak weer te beperkend te zijn. ‘We’ (de mensen) moeten zorgen voor de aarde, we moeten onze verantwoordelijkheid nemen ten opzichte van de aarde. De mens is steeds het subject, de aarde het object. En wat ik soms hoor onder klimaatactivisten die zich door oosterse religies laten inspireren, namelijk ‘ik ben de aarde’, lijkt binnen de christelijke eco-theologie toch een paar mijlen te ver te zijn.
Afbeelding 3: deel van de liturgie van de Aswoensdagviering met het verbranden van de palmtakken op de achtergrond. Foto gemaakt door Deborah de Koning, Amsterdam, 22 april 2023.
Hoe wordt de eenheid van de mens met de aarde nu gerealiseerd in dit ritueel? Het Aswoensdag ritueel doet iets wat woorden niet kunnen. Jan Koster stelt over rituelen onder meer dat zij zich onderscheiden van taal omdat rituelen voornamelijk gaan over de menselijke ervaring van identiteit waarbij emoties worden aangesproken (Koster 2003, 211). Tineke Nugteren schrijft over de esthetische, emotionele, fysieke en zintuigelijke ervaringen die rituelen oproepen (Nugteren 2013, 56). Het ontvangen van de as en het zitten op het spoor laat de deelnemers zintuigelijk hun eenheid met de aarde ervaren. De as verbindt zich aan het lichaam en dringt door in de poriën. De deelnemers worden zich bewust van hun vergankelijkheid – zij zien ook de takken die verbrand worden in de emmer (zie afbeelding 3) – en (daardoor) de vergankelijkheid die zij delen met de aarde. De fysieke belichaming hiervan wordt tijdens de viering nog concreter voor hen die op het spoor gaan zitten in een daad van ongehoorzaamheid om de winning van fossiele brandstoffen tegen te gaan: hun lichamen raken de gebroken takken en droge bladeren tussen het spoor. Voor de zeventien mensen die gearresteerd worden, gaat de viering verder in de cel. Één van de medeorganisatoren die zelf gearresteerd werd, benadrukte dat degenen die werden opgepakt zich net als Jezus aan vervolging blootstellen (informele conversatie, 4 april 2023). Het jezelf geweldloos laten wegvoeren naar een arrestantenbus aan het begin van de veertigdagentijd is een intense zintuigelijke en zingevende ervaring die niet alleen mens en aarde in ritueel verbindt; door herinterpretatie (en daadwerkelijke uitvoering) van centrale gebeurtenissen en rituelen uit het christendom verbindt deze Aswoensdagviering op unieke wijze aarde, mens én religie.
Terwijl de arrestanten worden afgevoerd, rijdt de trein door. Ook het askruisje op het voorhoofd vervaagt in de loop van de dag: maar de ervaring van het ritueel blijft. De ervaringsdimensie van het ritueel, is geschreven als een onvergankelijk teken op de voorhoofden van de klimaatactivisten.
Bibliografie:
Carvalhaes, C. ‘Ecological Lords Prayer’. https://www.claudiocarvalhaes.com/https://www.claudiocarvalhaes.com/blog/ecological-lords-prayer-claudio-carvalhaes/ (geraadpleegd op 31 maart 2023).
Extinction Rebellion. ‘Church of England Clergy lead Christian Climate Action in Ash Wednesday call to cut the ties with West Cumbria coal mine.’ 22 februari 2023. https://extinctionrebellion.uk/2023/02/22/church-of-england-clergy-lead-christian-climate-action-in-ash-wednesday-call-to-cut-the-ties-with-west-cumbria-coal-mine/ (geraadpleegd op 31 maart 2023).
Informele conversatie met mede-organisator aswoensdagviering, 4 april 2023.
Koster, J. (2003). Ritual Performance and the Politics of Identity: On the Functions and Uses of Ritual. Journal of Historical Pragmatics, 4(2), 211–248 https://doi.org/10.1075/jhp.4.2.05kos.
Nationale Raad voor Liturgie. ‘Aswoensdag’. Rkliturgie.nl. https://rkliturgie.nl/liturgische-catechese/aswoensdag (geraadpleegd op 31 maart 2023).
Nugteren, A. (2013). Sensing the 'Sacred'? Body, Senses and Intersensoriality in the Academic Study of Ritual. Jaarboek Voor Liturgie-Onderzoek (Vol. 29), 49-65.
Rijken, H. (19 februari 2023). ‘Aswoensdag: Van Palmtakje tot Kruis.’ Theologie.nl https://www.theologie.nl/blogs/aswoensdag-van-palmtakje-tot-kruis/ (geraadpleegd op 31 maart 2023).
Sweeney, S. A. (2010). An Ecofeminist Perspective on Ash Wednesday and Lent. Peter Lang.
Theologie.nl. ‘Aswoensdag.’ https://www.theologie.nl/app/uploads/pw-assets/183209-7798.docx (geraadpleegd op 31 maart 2023).
Van der Ziel, T. (2022). ‘Rentmeesterschap – worstelen met een weerbarstige term.’ In Hense, E. & Van der Ziel, T. (eds.). Groen en Solidair: 36 Kerken en Kloosters in Nederland. Berne Media, 128-131.
Van Montfoort, T. (2020). Groene Theologie. Skandalon.
Eindnoten:
[i] Soms wordt de as gemengd met water, maar vermoedelijk betrof het hier olie, zodat de as daadwerkelijk goed blijft ‘plakken’. In hoeverre deze Aswoensdagviering een klimaatritueel is, zal uitgebreider aan de orde komen in mijn artikel ‘Earth and Dirt: The Relevance of Embodiment and Emplacement for the Transformation of Ash Wednesday into a Climate Ritual’
Een (klimaat)ritueel zegt meer dan duizend woorden: Aarde ben je en tot Aarde zul je terugkeren