De combinatie van religie en tijdverbeelding in relatie tot klimaatverandering leidt al snel naar (apocalyptische) ideeën over het einde van de tijd, het vergaan van de aarde of het uitsterven van de mens. Naast het zogenaamde toekomstdoemdenken dat dominant is in het (Westers) klimaatdiscours, bieden religies ook andere oefeningen in tijdverbeelding aan die behulpzaam zijn om in tijden van klimaatverandering toe te passen. Zo bieden (religieuze) rituelen een ervaringsruimte om deel te nemen aan ‘andere tijden’. Ik introduceer hier kort de dynamiek van tijdverbeelding in (religieuze) rituelen. Elders beschrijf ik hoe ritueel en tijdverbeelding een bijdrage kunnen leveren aan het behandelen van klimaatverandering als thema in levensbeschouwelijk onderwijs. [1]
Rituelen en het voorstellen van andere tijden
Rituelen spreken van oudsher het menselijk voorstellingsvermogen aan om andere tijden voor te stellen. Een voorbeeld daarvan is het innerlijk aanschouwingsvermogen dat Ignatius van Loyola (1491-1556, oprichter van de Jezuïetenorde) als onderdeel van contemplatie en meditatie ontwikkelde. Wanneer er een tekst over Jezus voorgedragen wordt, zou men zich daarbij het landschap in Israël voor moeten stellen.[2] Dit voorbeeld van het voorstellen van een andere plaats (locus), impliceert bij Ignatius van Loyola meteen ook het (tijdelijk) deelnemen aan een andere tijd, namelijk de tijd dat Jezus op aarde was.
Naast individuele praktijken kennen religies een rijk repertoire aan kalenderrituelen die ‘gewone tijd’ onderbreken met ‘heilige tijden’. Over de ‘buitengewone tijden’ in kalenderrituelen, schrijft de historicus Mircea Eliade (1907-1986) dat het een actualisering van een heilige gebeurtenis betreft die in het verleden heeft plaatsgevonden. Participanten in een ritueel, zo stelt Eliade, verlaten (tijdelijk) de ‘gewone tijd’ en nemen deel aan ‘buitengewone tijden’ die in het ritueel gecreëerd worden. Op die manier nemen ze deel aan de heilige gebeurtenissen. Kalenderrituelen maken van dat deelnemen aan andere tijden een collectieve gebeurtenis die herhaald wordt. Rituelen onderbreken ‘gewone’ tijd met ‘heilige tijd’ of ‘buitengewone tijd’. De Amerikaanse antropoloog Roy Rappaport (1926-1997) stelt dan ook dat rituelen ‘tijden buiten de tijd’ creëren.[3]
Tijdverbeelding in de Brief van de Toekomst en in Tijdwandelingen
Het voorstellen of verbeelden van andere tijden, wordt door sommigen als essentieel beschouwd om zogenaamde ‘ecologische verantwoordelijkheid’ te nemen. Zo stelt Michael Lipscomb dat het vermogen van mensen om op respectvolle wijze om te gaan met meer-dan-menselijke natuur in hoge mate afhangt van het nemen van verantwoordelijkheid in het heden met het oog op toekomstige generaties. Volgens hem daagt klimaatverandering de mens uit om verschillende zogenaamde ‘kaders van tijdsbeleving’ te verkennen die de ‘kapitalistisch-bureaucratische’ ervaring van tijd onderbreken.[4] Twee voorbeelden van rituele oefeningen die in de context van klimaatverandering beoefend worden, maken gebruik van tijdverbeelding. Dit zijn de ‘Brief uit de Toekomst’ en de zogenaamde ‘Tijdwandelingen’.
Brief uit de Toekomst
In het boek Terugkeer naar het leven: oefeningen en rituelen om ons weer te verbinden met het Levensweb bieden Joanna Macy en Molly Brown enkele honderden pagina’s aan met verschillende rituelen om verbondenheid te ervaren in tijden van crisis. Eén van die rituelen is de zogenaamde Brief uit de Toekomst.[5] De schrijver van de brief neemt de positie in van een mens die over honderd of tweehonderd jaar op aarde leeft. Het is daarbij expliciet niet de bedoeling om de leefomstandigheden van deze mens van de toekomst te verbeelden maar deze verplaatsing in tijd enkel te gebruiken om terug te kijken op de huidige tijd. Deze opdracht krijgt nog een sterker ritueel karakter wanneer het in gesproken vorm wordt uitgevoerd. In die variant zitten twee mensen tegenover elkaar waarbij de mens van de toekomst (bij voorkeur 7 generaties in de toekomst, dat is circa 200 jaar) in gesprek gaat met de mens uit de huidige tijd. Volgens Macy en Molly creëren deze beide rituelen een ‘plek buiten de tijd’.
Tijdwandelingen
In de zogenaamde tijdwandelingen die ik in mijn boek Kus de aarde met je voeten uitgebreid bespreek, gaat het niet om de oefening van verbeelding naar één moment in de tijd maar om het verbeelden van de continue ontwikkeling van leven op aarde door zelf fysiek in beweging te zijn. Tijdens tijdwandelingen lopen deelnemers letterlijk een op schaal voorgestelde as van tijd af. Daarbij staat een selectie aan ontwikkelingen in de evolutie centraal. Deze ijkpunten in evolutie beogen verwondering op te roepen. Ik neem hier de Tegentijdse Tocht als voorbeeld van zijn Tijdwandeling.
Afbeelding 1: Tijdwandeling in Warandebos. Foto gemaakt door Deborah de Koning, 23 oktober 2023, Tilburg.
De Tegentijdse Tocht is een project van kunstenaarscollectief de Turnclub. Het is een audiofragment van een muzikaal-poëtisch verhaal dat tijdens het lopen beluisterd kan worden. De Tegentijdse Tocht begint bij de oerknal en eindigt in het jaar 2121. Aan het einde maak je kennis met een denkbeeldig achterkleinkind. De kunstenaars omschrijven dit element als volgt: ‘Onderweg ontdek je hoezeer wij erfgenamen zijn van een immens lange geschiedenis, en hoe ons handelen gevolgen heeft voor wat er voor ons ligt. In verbeelding ontmoeten de deelnemers een kind uit het jaar 2121. Haar maken we een belofte.’[6] Door een stukje toekomstverbeelding in de wandeling op te nemen, doet de Tegentijdse Tocht aan het einde een sterk moreel beroep op de deelnemers om verantwoordelijkheid te nemen voor het kind van de toekomst.
Zin geven aan duurzaam handelen door tijdverbeelding
De Brief uit de Toekomst en Tijdwandelingen maken gebruik van de eigenschap van rituelen om tijdelijk deel te nemen aan een andere tijd. Er wordt gebruik gemaakt van het creatieve vermogen van deelnemers om ‘anticiperend terug te blikken’. Het is niet de bedoeling dat deelnemers zich verliezen in toekomst(doem)scenario’s maar om terug te blikken op het verleden en om vanuit de toekomst vraag-gestuurd ‘terug’ te blikken op de huidige tijd.
Rituelen bieden een ervaringsruimte aan om het hedendaags duurzaam handelen in grotere perspectieven van verwondering en verbondenheid te plaatsen. Relevant is het dat de bovengenoemde oefeningen een tegengestelde beweging in tijdsbeleving maken dan veel andere vormen van toekomstverbeelding: het nemen van verantwoordelijkheid met betrekking tot klimaatverandering in het heden vloeit hier voor uit (anticiperend) terugblikken in de tijd. De Tijdwandelingen en de Brief van de Toekomst creëren een rituele ruimte waarin het hedendaagse duurzame doen van zin wordt voorzien. De buitengewone tijd zoals deze in ritueelstudies is omschreven als kenmerkend voor religieuze rituelen, krijgt daarmee een hedendaagse toepassing op duurzaam handelen.
Bibliografie
[1] Deze verkenning van ritueel en tijdverbeelding is verder uitgewerkt door mij om klimaatverandering als thema te behandelen binnen levensbeschouwelijk onderwijs in Nederland. Zie: Deborah de Koning, ‘Klimaatverandering als thema in levensbeschouwelijk onderwijs: Rituelen en het voorstellen van andere tijden,’ in Narthex 25 (2), 20-23.
[2] Guy Dalcq, De compositio loci (plaatsvoorstelling) in de Geestelijke Oefeningen, https://www.jezuieten.org/de-compositio-loci-plaatsvoorstelling-in-de-geestelijke-oefeningen/; Nicolas Standaert, The Composition of the Place: Creating Space for an Encounter, https://www.academia.edu/35564351/The_Composition_of_the_Place_Creating_Space_for_an_Encounter De praktijk van ‘kijken met gesloten ogen’ als onderdeel van Ignatiaanse pedagogiek heeft ook toepassing gekregen in Nederlandse onderwijspraktijken. Zie: https://platform-ignatiaanse-spiritualiteit.org/nieuws/leren-door-refractie-praktijkgids-voor-ignatiaanse-pedagogiek-in-de-21e-eeuw/
[3] Roy, A. Rappaport (1992), Ritual, Time, and Eternity, Zygon 27(1), 5–30, 6 https://doi.org/10.1111/j.1467-9744.1992.tb00996.x6
[4] Michael Lipscomb (2011), Adorno’s Historical and Temporal Consciousness: Towards a Critical Theoretical Environmental Imagination, in: Andrew Biro (ed.), University of Toronto Press, 278-311, 281.
[5] Joanna Macy & Molly Brown (2012), Terugkeer naar het leven: oefeningen en rituelen om ons weer te verbinden met het Levensweb, vert. Heleen ter Ellen & Jeanneke van de Ven, Utrecht: Uitgeverij Jan van Arkel, 198-199.
Klimaatverandering en tijdverbeelding: van toekomstdoemdenken naar waardering voor het heden in (religieuze) rituelen